شعر «راهِ نیک بختی» و معنی شعر:

درس ششم

راهِ نیک بختی

زین گفته سعادتِ تو جویم                                پس یاد بگیر هر چه گویم

هدف من از گفتن این نصیحت، سعادت و خوشبختی تو است. بنابراین هر چه را می‌گویم گوش کن و بپذیر.

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

جویم و  گویم ß   قافیه و جناس ناقص اختلافی

بیت سه جمله دارد

زین ß   مخفف «از این»

زین گفته ß   گروه اسمی

• زین ß   هسته                        گفته ß   وابسته پیشین

از این سعادت تو ß   گروه اسمی

• سعادت ß   هسته و مفعول    تو ß   وابسته پسین که مضاف الیه است

مضارع اخباری ß   جویم

فعل امر ß   یاد بگیر

هرچه ß   گروه اسمی

• هر ß   صفت مبهم                             چه ß   هسته

گویم ß   مضارع اخباری که «می‌گویم» بوده است.

می‌باش به عمر خود سحر خیز                          وز خواب سحرگهان بپرهیز

در تمام عمر خود سحرخیز باش و از خواب صبحگاهی دوری کن. 

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

سحرخیز و بپرهیز ß   قافیه

بیت از دو جمله تشکیل شده است

می باش ß   فعل امر

سحر خیز ß   صفت مرکب

و ß   مخفف  «و از»

سحرگهان ß   مشتق به معنی: هنگام سحر ، مخفف کلمه سحرگاهان (پسوند «ان» در «سحرگهان» علامت زمان است)

بپرهیز ß   فعل امر

با مادر خویش مهربان باش                               آماده ی خدمتش به جان باش

با مادر خودت مهربان و خوش‌رفتار باش و از دل و جان به او خدمت کن.

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

آماده خدمت کسی بودن ß   کنایه از خالصانه خدمت کردن

واج آرایی ß   حرف «ش»

بیت دارای دو جمله است

مهربان ß   مسند

به جان ß   متمم قیدی؛ حرف اضافه (به) و متمم (جان) هر دو قابل حذف هستند

با چشم ادب نگر پدر را                          از گفته ی او مپیچ سر را

با پدرت محترمانه رفتار کن و از دستورش سرپیچی نکن (از پدرت اطاعت کن)

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

 چشم ß   مجاز از نگاه

چشم ادب ß   اضافه اقترانی = نگاه همراه با ادب

چشم و سر ß   مراعات النظیر

سر مپیچ ß   کنایه از نافرمانی نکردن

پدر و سر ß   قافیه (را و را:ردیف)

«را» ß   حرف اضافه به معنی (به)

پدر ß   متمم

«را» در مصرع دوم نشانه مفعول است

نگر ß   فعل امر

چون این دو شوند از تو خرسند                         خرسند شود از تو خداوند

وقتی که پدر و مادر از تو راضی باشند خداوند هم از تو راضی و خشنود می‌شود .

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

خرسند و خداوند ß   قافیه

تو و دو ß   جناس

خرسند و خرسند ß   تکرار

مصرع دوم تلمیح به حدیث «رضی الله فی رضی الوالدین»

چون ß   قید زمان

این دو ß   گروه اسمی

• این ß   صفت شمارشی                       دو ß   هسته

چون با ادب و تمیز باشی                                  پیش همه کس عزیز باشی

اگر با ادب و تمیز باشی همه با احترام و عزت به تو نگاه می کنند.

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

تمیز و عزیز ß   قافیه (باشی  و باشی:ردیف)

چون ß   به معنی «اگر» حرف شرط

با ادب ß   حرف اضافه و متمم

باشی ß   مضارع اخباری

پیش ß   حرف اضافه به معنی «نزد»

همه کس ß   متمم

• همه ß   حرف اضافه و صفت مبهم و وابسته پیشین                کس ß   هسته ی گروه اسمی

عزیز ß   گروه اسمی و چون یک کلمه هست خودش هسته هست و نقش آن مسند

باشی ß   فعل اسنادی

میکوش که هر چه گوید استاد                           گیری همه را به چابکی یاد

تلاش کن که هر چه را معلم به تو می گوید و آموزش می‌دهد همه را با سرعت و زیرکی یاد بگیری.

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

 استاد و یاد ß   قافیه

می کوش ß   فعل امر به معنی تلاش کن (بکوش)

گوید (می گوید) ß    مضارع اخباری

یاد ß   در اصل یاد بگیری بوده است و مضارع التزامی است

چابکی ß   با سرعت

زنهار مگو سخن به جز راست                             هرچند تو را در آن ضررهاست

اگر که همیشه حرف راست بگویی و از دروغ دوری کنی حتی اگر گفتن سخنان راست و ضرر تو باشد .

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

مصرع اول ß   تلمیح به حدیث «قل الحق ان کان مرا: حق را بگو اگر چه تلخ باشد» و «النجاه فی الصدق: نجات انسان در راستی است» دارد

همچنین بیت تلمیح به این حدیث پیامبر «قُولُوا الْحَقَّ وَ لَو عَلَی‌ أنْفُسِكُمْ: حق را بگویید هر چند به ضررتان باشد»

بیت دارای سه جمله است

زنهار (اصوات) ß   به معنی آگاه باش و شبه جمله است

مگو:فعل نهی

تو را (برای تو) ß   حرف اضافه و متمم

ضررهاست (ضررها است) ß   «است» به معنای وجود داشتن است و فعل غیر ربطی است

هر شب که روی به جامۀ خواب                         کن نیک تامل اندر این باب

هر شب، زمانی که به خواب می روی، در این مورد خوب اندیشه کن که  …

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

جامه خواب ß   مجاز از رختخواب

بیت نهم و بیت دهم از نظر معنا کردن بهم ارتباط دارند که به این آرایه، موقوف المعانی می گویند

روی (می روی) ß   مضارع اخباری

کان روز به علم تو چه افزود؟                            وز کرده خود چه برده ای سود؟

که امروز چه قدر به علم و دانش تو اضافه شد و از کارهایی که انجام دادی چقدر سود بردی

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

این بیت با بیت نهم باید معنی کرد و موقوف المعانی است

کان ß   مخفّف «که آن»

چه ß   در مصرع اول ضمیر پرسشی است و درمصرع دوم صفت پرسشی است به معنی چه سود برده ای؟

روزی که در آن نکرده ای کار                              آن روز ز عمر خود مشمار

که آن روز چه چیزی بر علمت اضافه شده و از کارهایی که کردی چه سودی برده ای.

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

کار و مشمار ß   قافیه

«ی» در «روزی»  نکره است

مشمار ß   فعل نهی است